Potocki Jakub h. Pilawa (zm. 1551), rotmistrz obrony potocznej, podkomorzy halicki. Pochodził z niezamożnej rodziny, której gniazdem był Potok w pow. księskim woj. krakowskiego. Na przełomie XV i XVI w. w części owej wsi zwanej Dolnym Potokiem (druga część należała do jędrzejowskich cystersów) mieli swoje działy tak liczni Potoccy, iż musieli używać przydomków (Cornus, Gawin, Grad, Pantir), ponieważ same imiona nie wystarczały do ich identyfikacji. P-ego określano czasem mianem Majkowicza lub Maćkowicza, co sugeruje, iż był synem Macieja. Nie natrafiono jednak w aktach krakowskich na owego Macieja, nie był on chorążym krakowskim, jak to twierdzili dawniejsi autorzy genealogii Potockich. Wątpliwe jest również, aby był to ten Maciej, który w r. 1505 nabył od kniazia Michała Glińskiego wieś Przytulankę na Podlasiu. Stanowczo zaś odrzucić trzeba tezę Ottona Forsta, jakoby ojcem P-ego był Jakub «de Malusche», gdyż nie ma ona żadnego oparcia w materiale źródłowym (ów Jakub z Maluszy, ożeniony z Anną z Potoka w pow. lelowskim, był po prostu jednym z Maluskich h. Jastrzębiec). Pewne jest natomiast, iż P. miał rodzonego brata Jana oraz że jego bratem stryjecznym był również Jan zwany Gradem, dziedzic najpoważniejszego chyba działu w Potoku. Kiedy i w jakich okolicznościach P. przeniósł się do ziemi halickiej, nie wiadomo. W r. 1527 jako dziedzic «Potoka, Pukowa i Sokołowa» stawił się P. w Krakowie i odstąpił, należące do swojej żony Katarzyny oraz jej sióstr Anny i Jadwigi Jemielnickich, części we wsi Jemielnica Ignacemu Jasieńskiemu ze Lścina, współwłaścicielowi tejże Jemielnicy (dziś Imielnica), wsi leżącej w pow. księskim. Jak się więc okazuje, teść P-ego Mikołaj Jemielnicki (Jemielski) pochodził z Krakowskiego, a tylko teściowa Elżbieta, córka Jakuba z Pukowa, reprezentowała rodzinę osiadłą w ziemi halickiej. W r. 1530 wydzierżawił P. swoją część w Potoku bratu stryjecznemu, zaś w r. 1533 odsprzedał mu ją za 300 złp. Wówczas też złożył zobowiązanie o rezygnacji z działu w Potoku w imieniu swego rodzonego brata Jana (od r. 1542 był on cześnikiem halickim) również na korzyść owego stryjecznego Jana, zwanego Gradem. T. r. dostał P. na sejmie piotrkowskim (6 II) od króla «in feudum» wieś Wojnisz (Uniż) w ziemi halickiej. Być może był on na tym sejmie jako poseł z woj. ruskiego i korzystając z pobytu w centralnej Polsce postanowił uregulować swoje sprawy majątkowe. Odtąd urywają się wszelkie związki P-ego z ziemią krakowską. Na ślady rodzinnych kontaktów natrafiamy dopiero w końcu w. XVI, gdy syn Jana Grada Wojciech mianował opiekunami swoich dzieci brata stryjecznego Stanisława, syna Jakuba, oraz stryjecznych bratanków Jana i Andrzeja.

Dn. 20 VI 1535 dostał P. urząd podsędka ziemskiego halickiego. Łączył odtąd swoje obowiązki sądowe ze służbą wojskową w obronie potocznej, w której służył zapewne od kilku lat. W r. 1531 był towarzyszem w chorągwi Wawrzyńca Budzowskiego i 22 VIII brał udział w bitwie z woj. mołdawskim Piotrem Rareszem pod Obertynem. W r. 1536 był P. rotmistrzem 50-konnej roty jazdy w zmniejszonym zaciągu wojska podolskiego, w r. 1537 na popisie w Gródku Jagiellońskim stawił się z rotą liczącą 120 koni. Rota jego poniosła wielkie straty w stoczonej 1 II 1538 nad Seretem bitwie z Piotrem Rareszem. Latem t. r. stanął P. na czele nowo zaciągniętej roty (200 koni) z Małopolski w związku z przygotowaniami do wojny z Mołdawią i zapewne był z nią w sierpniu pod Chocimiem. Od 25 IV 1539 był P. rotmistrzem jazdy (100 koni) woj. ruskiego, od r. 1540 jako rotmistrz jazdy podolskiej popisywał się ze swoją rotą (od 50 do 100 koni): 12 VI 1540 w Kamieńcu Podolskim, 8 VII 1541 w Trembowli, 23–26 IV 1542 we Lwowie i 14 VII t. r. w Międzybożu. Po raz ostatni uczestniczył z rotą 50-konną na popisie w Międzybożu 16 VII 1543. Dn. 18 IV t. r. został P. podkomorzym halickim. Nominację wystawiono podczas sejmu krakowskiego; podobnie podczas następnych sejmów (1544, 1545 i 1547) wystawiono dla P-ego różne nadania, można więc przypuszczać, że był na nich obecny jako poseł z ziemi halickiej (z Podola?). Prawdopodobne jest zwłaszcza poselstwo na sejm krakowski w r. 1545; król potwierdził wówczas P-ego na podkomorstwie kasując zarazem inne listy wydane z kancelarii «per ignorantiam». Z kolei podczas sejmu krakowskiego w r. 1547 wyraził P. zgodę na nadanie nobilitowanemu przez ten sejm Michałowi Grosikowi (Groffikowi) z Felsztyna herbu Pilawa.

W ciągu tych lat przedzierzgnął się P. ze skromnego «Maćkowicza», dziedzica cząstki w Potoku, w zasiadającego na urzędzie posiadacza licznych włości. Toteż po śmierci (ok. 1544) pierwszej żony mógł sięgnąć po rękę senatorskiej córki. Małżeństwo z Druzjanną z Buczacza, córką kaszt. kamienieckiego Mikołaja Jazłowieckiego-Monasterskiego, było przypieczętowaniem społecznego awansu P-ego. Na jego posiadłości w ziemi halickiej składały się wspomniane już wsie Sokołów i Puków oraz nowe: Kościelniki i Zahajpole, trzymał nadto wsie królewskie: Olchowiec, Jabłonów i Tyszkowce (czasem określane jako dziedziczne). Na Podolu miał Babczyńce, czyli Krzyków, Kowiaczew, Suchodół, Krzewo i Bednary; 5 IV 1547 otrzymał przywilej na lokowanie tam miasta Sidorowa. Zmarł w r. 1551, pochowany został prawdopodobnie w Buczaczu w kościele parafialnym (epitafium).

Z małżeństwa z Katarzyną Jemielnicką (zm. ok. 1544) miał P. synów: Mikołaja, (zob.), Jana (zm. młodo) i Andrzeja (zob.) oraz córki: Łucję, żonę Mikołaja Szczuckiego, Annę, żonę Mikołaja Korycińskiego, Elżbietę 1. v. za Janem Śmiotanką, chorążym podolskim, 2. v. za Jakubem Kalinowskim, Katarzynę, żonę Mikołaja Wężyka. Jest możliwe, iż P. miał nadto drugą córkę Annę, żonę Macieja (?) Dobromirskiego. Z małżeństwa z Druzjanną Jazłowiecką (zm. po r. 1570) pozostawił syna Stanisława (zm. 1599), rotmistrza wojsk kor.

Boniecki, VIII 294 (Jasieńscy), IX 17 (Jemielniccy i Jemielscy); Dworzaczek; Kossakowski S. K, Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 167–8; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, II 246; – Białkowski L., Podole w XVI wieku, W. 1920 s. 44, 152, 160, 162, 204; Forst O., Przyczynki do najdawniejszej genealogii Potockich h. Pilawa, „Mies. Herald.” R. 4: 1911 s. 162–4, 189–90; Kolankowski L., Roty koronne na Rusi i Podolu 1492–1572, „Ziemia Czerwieńska” R. 1: 1935 s. 156–7, 160–2; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 3, Kr. 1906 s. 113–14; Spieralski Z., Kampania obertyńska 1531 roku, W. 1962; – Matricularum summ., IV, V 4966, 4968; Starowolski S., Monumenta Sarmatarum; – Arch. Państw. w Kr.: Arch. Potockich Dom. 88 plik 2 (Zb. 108), (Łuszczyński T., Summarium documentorum… domum Potoccianum in archivo actorum castrensium et terrestrium Crac. confectam), s. 304, 308, 311, 316, 319, 409–10, 415, 417.

Halina Kowalska